Cây thìa canh lá to hay còn được gọi là dây thìa canh lá to, dây muối,  lõa ti rừng, có tên khoa học là Gymnema latifolium, thuộc họ Apocynaceae (họ Thiên lý), chi Gymnema (Lõa ti).

Cây thuộc loại dây leo, dài 7 - 10 mét, đường kính khoảng 3mm, có phủ lớp lông. Thân có nhựa mủ màu vàng tươi. Dựa vào đặc điểm này, trong dân gian còn gọi dây thìa canh lá to là “Dược liệu vàng”. Lá mọc đối, phủ lớp lông, phiến lá hình bầu dục, mép lá nguyên, ngọn lá nhọn. Mặt trên lá xanh thẫm, mặt dưới có màu xanh hơi vàng, lá già có màu vàng. Hoa màu vàng, mọc thành cụm ở nách lá và thường nở vào khoảng giữa tháng 7 - 8.

Lá dây thìa canh lá to có chứa saponin, flavonoid, coumarin, tanin, chất béo, đường, acid amin, acid hữu cơ. Đặc biệt, dược chất G4S (Gymnema Sylvestre) có tác dụng hạ đường huyết. Đây là một nhóm chất chứa nhiều Acid Gymnemic và Peptide Gurmarin hỗ trợ tối đa cho việc giảm các chỉ số của bệnh tiểu đường.

Cơ chế tác dụng của Acid Gymnemic bao gồm: Ngăn chặn quá trình hấp thụ đường ở ruột, giảm lượng đường đi vào máu. Kích thích sản sinh tế bào beta đảo tụy giúp tăng số lượng tế bào, làm tăng tiết insulin. Tăng hoạt lực các enzym phân giải glucose và giảm hoạt tính của các enzym tổng hợp glycogen ở gan. Giảm biến chứng mỡ máu do tích tụ cholesterol nhờ vào cơ chế tăng đào thải cholesterol ra khỏi cơ thể, tăng phân giải lipid, giảm tích tụ mỡ.

Hoạt chất Peptide Gurmarin có tác dụng ngăn cản lưỡi hấp thụ glucose, tác động vào vùng dưới đồi của não bộ để làm mất đi cảm nhận về vị ngọt, làm mất cảm giác thèm ăn ngọt trong ít nhất 2 - 3 giờ.

Tại Việt Nam, Đề tài cấp Bộ “Nghiên cứu các dược liệu và bài thuốc có tác dụng điều trị tiểu đường” (2008 – 2012) do PGS.TS Trần Văn Ơn cùng cộng sự tiến hành, sử dụng dịch chiết từ dây thìa canh lá to có tác dụng tốt trong hạ đường huyết đối với bệnh nhân đái tháo đường. Đây có thể được coi là đề tài nghiên cứu đầu tiên trên thế giới về tác dụng của dược liệu này trong điều trị bệnh tiểu đường. Hiệu quả từ công trình nghiên cứu ban đầu đã mở ra triển vọng mới cho ngành dược phẩm, ứng dụng sản xuất những biệt dược dưới dạng thực phẩm chức năng, giúp ổn định đường huyết, ngăn ngừa những biến chứng nguy hiểm của tiểu đường.

Theo Đông y, dây thìa canh lá to tác dụng kích thích tim và hệ thống tuần hoàn, gây bài tiết nước tiểu. Lá cũng có tác dụng nhuận tràng. Rễ tác dụng long đờm. Lá dùng làm thuốc dễ tiêu hoá, tán thành bột để chống độc. Tại Ấn Độ, để trị rắn độc cắn,  người dân dùng dây thìa canh lá to sắc lấy nước uống, bả đắp lên vết thương. Ở Trung Quốc, cây (bỏ rễ) và quả được làm vị thuốc trị phong thấp tê bại, viêm mạch máu, trĩ, diệt chấy rận.

Cây thu hoạch quanh năm, cây được sử dụng toàn thân, tất cả các bộ phận trên thân đều có dược tính và đều được dùng làm thuốc. Sử dụng cả dạng tươi lẫn dạng khô. Tuy nhiên dạng khô tiện dụng hơn, có thể trữ lâu để dùng dần, dễ phối trộn và nghiền thành bột.

Thân và lá cây sau khi thu hái, rửa sạch, thái thành từng khúc nhỏ, phơi âm can (trong bóng mát) sấy khô, bảo quản trong túi kín ở nơi thoáng mát.

Phân biệt dây thìa canh lá nhỏ và dây thìa canh lá to

Hiện nay ở nước ta có 2 loại dây thìa canh: Dây thìa canh lá nhỏ (Gymnema sylvestre) và dây thìa canh lá to (Gymnema latifolium). Cả 2 loại cây này đều thuộc họ Apocynaceae và  chi Gymnema. Việc phân loại và nhận dạng này dựa vào đặc điểm hình dáng của lá.

Dây thìa canh lá nhỏ, lá nhỏ dài và dẹt. Nhựa cây màu vàng nhạt hoặc màu trắng. Khi nếm có tác dụng làm mất vị ngọt nhưng chỉ trong thời gian ngắn.

Dây thìa canh lá to, lá lớn hơn lá dây thìa canh lá nhỏ gấp 5 lần. Lá có lớp lông. Nhựa cây màu vàng đậm, có khả năng làm mất vị ngọt lâu hơn và dược tính tốt hơn  nên thường được sử dụng làm dược liệu.

            Bài thuốc kinh nghiệm chữa bệnh tiểu đường trong dân gian:

- Phương pháp nấu thuốc: Sử dụng 30g dây thìa canh lá to khô, 1,5 lít nước, đun sôi cho đến khi thấy nước cạn còn một nửa, lọc lấy nước, uống sau ăn. Có thể dùng nồi nhôm để sắc thuốc, nồi nhôm không làm giảm hiệu quả của dây thìa canh.

- Phương pháp hãm trà: Sử dụng 25g dây thìa canh lá to khô, cho vào bình giữ nhiệt, cho nước sôi vào, đậy kín, giữ khoảng 30 phút, gạn lấy dịch chiết uống. Nên uống còn nóng, trong ngày.

- Bài thuốc kết hợp: Sử dụng 24g dây thìa canh lá to, 16g khổ qua, 12g đinh lăng, 12g rau sam. Đem tất cả nguyên liệu sắc, chia làm 3 lần uống trong ngày. Uống trước ăn 30 phút hoặc sau ăn 1 giờ.

Kiêng kỵ: Đồ ăn cay nóng, sống, lạnh, chất béo ngọt quá mức, các chất kích thích.

Hiện nay, trên thị trường xuất hiện nhiều chế phẩm sử dụng dược liệu dây thìa canh lá to, dưới dạng thực phẩm chức năng, tác dụng giảm hấp thu Glucose ở ruột; tăng sản xuất và hoạt tính Insulin; tăng men sử dụng đường ở mô, cơ; tăng thải cholesterol, giảm mỡ máu, từ đó giúp hạ và ổn định đường huyết, hạ chỉ số HbA1C về ngưỡng an toàn, đồng thời ngăn ngừa biến chứng tiểu đường rất hiệu quả.

Những lưu ý khi dùng

Các loại thảo dược khi sử dụng, luôn có khuyến cáo chỉ định liều dùng cho từng căn bệnh và từng đối tượng. Do đó, cần tuân thủ theo hướng dẫn sử dụng để đạt được hiệu quả điều trị tốt nhất và tránh những tác dụng phụ gây ra.

Không được sử dụng dây thìa canh cho phụ nữ mang thai, phụ nữ đang cho con bú, trẻ em dưới 16 tuổi, người bị tiêu chảy.

Những sản phẩm thực phẩm chức năng được điều chế từ dây thìa canh, chỉ có tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh, không có tác dụng thay thế thuốc chữa bệnh.

Trước khi dùng dây thìa canh hay kết hợp với thuốc điều trị khác, nên tư vấn bác sĩ chuyên khoa.

Quang Hiển