Trước khi được biết đến loại rau thực phẩm này, đọt choại chỉ là một nhánh cây rừng. Thế rồi, khi bị hấp dẫn bởi khẩu vị của nó, nhiều vùng trong nước đều thuần hóa thành rau vườn nhà. Sự lan tỏa này đã khiến các nhà khoa học đào sâu nghiên cứu và định danh giống cây trồng mới này, cũng phát hiện cây còn là thảo dược tăng cường sức khỏe cho con người.

Rau choại có rất nhiều tên gọi khác như rau chọi, rau chạy, đọt choại, đọt chạy, dây choại, ... Tên tiếng Anh: Polypody plant (Một số tài liệu cũng gọi là Rockcap fern, Epiphytic fern, Rhizome long-creeping). Danh pháp khoa học: Stenochlaena palustris họ Blechnaceae (họ Ráng lá dừa hay họ Dương xỉ lá dừa). Loài này được Burm Bedd miêu tả khoa học đầu tiên năm 1876. Loại cây này phân bố rộng rãi ở những khu rừng ẩm nhiệt đới. Theo Trung tâm Dữ liệu Thực vật Việt Nam, họ Blechnaceae gồm khoảng 260 loài thực vật nhưng chỉ có 1 vài loài có thể ăn được, trong đó có Stenochlaena palustris.

Sở dĩ có tên đọt choại, bởi vì người ta dùng đọt cây này làm rau ăn. Lâu dần, thị trường trở nên quen với tên gọi rau đọt chọi.

Cây choại thuộc loài thân thảo, có 3 dạng thân: Dạng thân ngầm, mọc ngầm trong đất, từ gốc sẽ nẩy các chồi non, phát triển thành bụi dây choại. Dạng thân thứ 2, thân khí sinh, mọc từ thân ngầm, phát triển thành dây leo, chỉ phát triển theo chiều dài, không phân nhánh. Dạng thứ 3, thân dây leo, có khả năng vươn dài rất xa, có thể chạy dài từ 10 – 20 mét. Khi thân vươn đến đâu thì rễ cây cũng bám theo đến đó. Do đặc tính sinh trưởng này, nên còn được gọi là “rau chạy”. Thân cây có vảy hơi thưa, xếp thành lớp. Thân khi già sẽ hóa xơ, rất dai và bền, ngư dân bện lại dùng làm thành dây thừng.

Cây có lá kép hình lông chim, mọc so le. Đọt lá mọc từ gốc, lúc mới mọc, lá có màu nâu vàng, dạng uốn cong, cuộn chặt nhiều vòng như con cuốn chiếu, còn gọi là lá sinh sản hay lá bào tử. Những đọt non này được sử dụng làm rau để ăn, có giá trị dinh dưỡng rất cao. Khi lá già, có màu xanh, còn gọi là lá dinh dưỡng. Cây có bộ rễ chùm, mọc ngầm dưới đất. Có chức năng hút nước và các chất dinh dưỡng từ trong đất để nuôi cây.  Rễ cây có khả năng hút nước rất mạnh.

Cây choại thuộc ngành Dương xỉ, không có hoa thật, nên việc sinh sản hữu tính nhờ vào các bào tử phát triển ở mặt dưới lá bào tử (Sporophyll). Khi thân cành phát triển, tại những đốt lá sẽ sinh ra mầm cây, hình thành bộ rễ, bám vào đất phát triển thành một bụi cây mới. Dựa vào đặc tính này để nhân giống cây. Chỉ cần tách nhánh, kèm cả bộ rễ, trồng vào đất, tưới nước đủ ẩm là cây có thể sinh trưởng và phát  triển.

Cây có khả năng thích nghi rộng, kể cả nơi nước ngọt, nước lợ hay nước mặn. Cây dễ trồng. Sau 1 năm có thể thu hoạch. Cây thu hoạch quanh năm. Bộ phận dùng: Thân, lá, đọt lá. Dùng tươi hoặc phơi khô.

Rau đọt choại có hương vị ngọt tự nhiên, giòn ngon, chứa nhiều thành phần vitamin A, vitamin C, nhóm vitamin B, sắt, kali, chất khoáng, chất xơ… Do đó rất tốt khi dùng làm thực phẩm bổ sung trong các bữa ăn của gia đình. Đặc biệt, cây chính là thảo dược quý với tác dụng bảo vệ sức khỏe cho người dân trong cộng đồng.

Với thành phần dinh dưỡng có trong cây, có thể hỗ trợ điều trị các bệnh về tim mạch, đái tháo đường. Cải thiện chức năng hệ tiêu hóa, giúp nhuận tràng, giảm táo bón.

Theo  Nghiên cứu điều tra về tính đa dạng nguồn tài nguyên cây thuốc tại Vườn Quốc gia U Minh Hạ - Cà Mau của Viên Dược liệu kết hợp với Viện Sinh học Nhiệt đới, năm 2019, cây đọt choại (Stenochlaena palustris) vừa có tính năng làm thực phẩm vùa làm thuốc, phù hợp với điều kiện khí hậu và thổ nhưỡng ở nước ta, có thể chuyên canh thành vùng nguyên liệu.

Theo PMC (PubMed Central - Thư viện Y khoa Quốc gia của Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ - NIH/NLM), rau đọt choại (Stenochlaena palustris) có chứa thành phần flavonol, hiệu quả trong việc phối trị chứng bệnh đái tháo đường, gồm stenopalustroside A, tiliroside, kaempferol, quercetin và Rutin.

Tại một số nơi ở các nước Đông Nam Á như Thái Lan, Myanmar, Indonesia, Malaysia,… người dân có kinh nghiệm sử dụng rau đọt choại trong điều trị các bệnh như sốt rét, cảm sốt, thanh nhiệt, giảm đau, các bệnh về da, vết thương bị nhiễm trùng…

Rau đọt choại có thể chế thành nhiều loại món ăn đa dạng như xào, luộc, nấu canh, làm gỏi….. Cành và lá phơi khô dùng để nấu nước uống giải nhiệt.

Hiện nay, xuất hiện thêm một loại cây rau dớn, có hình dáng gần giống như đọt chọi, nếu không chú ý kỹ sẽ dễ nhầm lẫn. Tuy cả 2 cây đều là loại rau ngon, được ưa thích nhưng đặc tính thực vật và công dụng dược học khác nhau hoàn toàn.

Cần lưu ý, mỗi loại thảo dược đều có từng loại công dụng khác nhau. Dược tính trong cây chỉ phát huy tốt tác dụng điều trị bệnh khi phối hợp đúng các vị thuốc, đúng thời điểm dùng, đúng liều lượng cần dùng và đúng căn bệnh. Trước khi sử dụng, cần chú ý vệ sinh an toàn. Việc tư vấn trước khi sử dụng cũng là điều cần thiết để đảm bảo an toàn sức khỏe và tránh tác dụng không mong muốn.

Quang Hiển
(L-T- Tùng)